(Әңгіме)

1993 жылдың жазы.
Мектепті бітірген соң басқа да сыныптастарым секілді оқу іздеп қалаға кеттім. Шымқалаға алғаш баруым. Емтиханнан оңбай құладым да, ауылға қайтуға мәжбүр болдым. Автобусқа адам толғанша шұрылдаған асқазаныма ел қондырып алайын деп сол жердегі асханаға кірдім. Тамаққа тапсырыс бердім де, бос орындардың біріне жайғастым. 
Жанымдағы орында галстук таққан, көзі тостағандай жігіт отырған-ды. Масаңдау екені көзге ұрып тұр. Алдында тұрған бөтелкедегі тентек суды өзі құяды да, сіміріп салады. Өз рақаты өзінде біреу сияқты. Киген кіиіміне, келбетіне қарап, үлкен қызметте істейтін бір дөкейге ұқсаттым. Жасы 30-35 шамасындағы дардай азамат.

Арақты өзі құйып, өзі іше беретіндерді бұрын-соңды көрмегенмін. Сонда да таңданғанымды білдірмей, ол отырған жаққа қарамауға тырыстым. «Қалаға барсаң түк көрмегендей жан-жағыңа қарай берме. Ауылдан барған аңқау қазақ екеніңді тез білдіріп қоясың. Алдап-сулап ақшаңды алып қоятын алаяқтарға оңай жем боласың» деген ауылдастарымның ақылын жадыма жақсылап түйіп алғанмын. Мына арақ ішкішке қарасам болды, ауылдан келгенімді біліп қоятын секілді.
Өзімен өзі ішіп отырып, маған көзі түсті. Мен оны аңғармаған адамша тіпті басқа жаққа қарап отырдым. 
— Ей, быратишка, — деп дауыстады. Маған айтты ма, басқаға айтты ма, белгісіз. Естімеген, тіпті оны мүлдем көрмей отырған кейіп таныттым. 
Шала орысшасын тағы да қайталаған соң мойнымды бұрдым. Маған айтып жатыр екен. 
— Мен бе?
— Иә. Сен бері кел, мында отыр. Бірге түстенеміз.
Арақтың буына бөгіп, масайып отырған адамның жанына барғым келмесе де, мына масаң күйінде танымайтын біреуге не жайлы айтатыны қызық көрінді де, орнымнан тұрып, оған қарама-қарсы үстелге отыра кеттім. 
— Ішесің бе?
Амандықтан соңғы алғашқы сұрағының түрі осы болды. Бірден бас тарттым.
— Дұрыс, ішпе. Әлі жассың.
Ішіп отырғаны болмаса, сөзі түзу сияқты. Менің кім екенімді, қайдан келгенімді, не істеп жүргенімді сұраған да жоқ. 
— Мен мына Ленгір жақта бір совхоздың директорымын. Бүгін қалаға келгенмін. Соттың әлегі ғой. Бір апта бұрын әйеліммен ажырасқанмын. Сөйтсем, ол пәле, загс мәселесі шешілмей жатып өзге біреуге тиіп алыпты. Сволочь! Тым құрығанда документально ажырасқанша шыдамай ма! Әйелдер оңбаған халық қой! 
Арақты соның күйігінен ішіп отырғанын түсіне қойдым. Менің ойымды оқып қойғандай:
— Иә, соның күйігінен сіміріп отырмын. Бір бұл емес. Біздің совхоздағы былықты көрсең! Мен ғана ақымақпын ол жерде! Жер бетінде дені дұрыс адам қалған жоқ! Ешкімді де көргім келмейді!
Ашуланып кетті. Сөзі түзу ме десем, біраз жерге барып қалған екен. Мыңқ етпей тыңдап отыра беруге бел будым. Бәрібір автобусым бір сағатсыз жүрмейді. Мына маскүнемнің мылжыңын тыңдап біраз уақыт өткізгенім де пайдалы сияқты. Нем кетеді дейсіз, айтып жатқаны өзінің проблемасы, айтып жатқан өзі, ешкім де айта ғой қыстаған жоқ...
— Інім, сен әлі жассың ғой. Менің әңгімем саған түсініксіз де болар. Бірақ менің жасыма барғанда осының бәрін түсінесің. Қысқасы, адам атаулыдан тойдым. Құрып кеткім келіп жүр.
— Неге? Не үшін? — дедім үндемей отыра берудің ретін таппай.
Аз ғана үнсіз отырды да, қайта сөйлеп кетті.
— Неге? Не үшін? Неге? Не үшін? Міне, жер бетіндегі адамдар осы екі сұрақты бір-біріне жиі-жиі қояды. Сол екі сұраққа жауап іздеумен өмірден өтіп кетеді. Өмір-бақи осы екі сұрақ олардың алдынан көлденеңдеп шыға береді, шыға береді. 
Мына маскүнем көз алдымда философқа айналып бара жатты. Екі рет үйленгенін, екі әйелінен бір перзент те көрмегенін, екеуімен де ажырасып тынғанын, әке-шешесі сексенінші жылдардың басында жол апатынан қайтыс болып кеткенін, бір жетіден бері үйінде бір өзі тұрып жатқанын баяндағанда жан-дүнием күйзеліп қоя берді. Өмірімде арақ ішіп отырған адамға олай жаным ашиды деп ойламаппын.
— Солай інім. Менің өмірімнен кітап жазса да болады. Мен бұлай жүрмеймін. Көз көрмес, құлақ естімес жаққа кетемін. Адамдар арасынан аулаққа құримын. Мына жер бетінде жөні түзу ешкім қалған жоқ. Мен ешкіммен де араласқым келмейді. Қазір отыз алтыға келдім. Отыз алты жасыма дейін дені дұрыс пендені әлі жолықтырғам жоқ. Жолықтырмайтын да шығармын. Адамдарды көрсем, құзғындарды, түлкілерді көргендей боламын. Әсіресе, ана бухгалтерімді...

Диалог деуге келмейді. "Үнсіз тыңдап отырсаң болды, сөйлемей-ақ қой" деп біраз нәрсенің басын шалды. Бірді бастап, екіншіге ауысқан әңгімесін тыңдап, қудаламақ боп, мұның үстінен арыз жазған бухгалтерін де, мұны қорғаудың орнына "артыңда қалған ұрпағың жоқ, саған жұмыс не керек?" деп табалаған хатшыны да, қолдауға жарамаған ауылдас ағайындарын да иттің етінен жек көріп, онымен бірге мына дүние атаулыдан түңіліп кетуіме аз қалған шақта жүретін уақытым болды. Дастарқандас серігім менімен жылы қоштасты.

Арада оншақты күн өткен соң үйге келген «Оңтүстік Қазақстан» газетінің жаңа санындағы «Іздеу саламыз» деген тақырыптағы кішірек хабарландыруға көзім түсе кетті. «Жасы 36-да, осыдан бір жеті бұрын үйінен шығып кеткен де, қайтып оралмаған. Көрген-білгендер болса мына телефонға»...
Өткендегі дастанқандас серігімді бірден таныдым. Өзі айтқандай, адамдар арасынан кетіп тынған секілді. Бірақ қайда кетуі мүмкін? Шынымен де жападан-жалғыз өмір сүруге бел буған ба? Жалғыз өзі қалай күн көрмек? 
Бұл сұрақтарыма ешкімнен жауап ала-алмасымды білдім де, ол жайлы көп ұзамай ұмытып та кеттім.

* * *
2010 жылдың күзі мен үшін ауыр соқты. Мақтамды жинап алам деп алапат жауынның астында қалып кеттім де, қызуым көтеріліп, аудандық ауруханадан бір-ақ шықтым. 
— Бір өкпесін толық алдырып қойған. Бір өкпесімен ғана дем алып жатыр, — деді дәрігер. Бір сөмке дәрі мен укол алдырып, бірінен соң бірін салдырып, ауруханада төрт-бес күн бөгеліп қалдым. 
— Сен күтінуің керек. Бірақ ауруханадан шыққан соң мақтамды жинап алайын дейсің, тойға барамын дейсің, сөйтесің де күтінуге шамаң келмейді. Арынша қайтадан жөтел пайда болуы мүмкін. Укол-дәрілер дертті толық кетіре алмайды. Күтінбесең қайта қозады.
— Ол үшін не істеуім керек?
— Он күндей күніне үш мезгіл саумал қымыз ішсең, жөтелден бір жола құтыласың. 
Ойланып қалдым. Саумал қымызды іше қоятындай, ауылымда ешкім бие саумайды. Екі сағат сайын саууға уақыттары жоқ па, бие сауудан бәрі де қашады. Сауған күнде де ауылдың қымызы оншалық күшті де емес. Ол үшін таулы өлкелерге кету керек. Бірақ қай жылқышы мені он күн үйінде жатқызып, саумал қымыз ішкізе қояр дейсің...
Дәрігердің бұл айтқанына көнгеніммен, тым-тырыс қымыз ішіп жататын жер табылмай біраз күн өтті. Қолды бір сілтей салайын десең, денсаулық керек. Өмір сүруден үміттіміз. Ол үшін күтіну...
Соңында Алматы жақтағы бажам хабарласты. «Маған кел, он күн емес, бір ай жатсаң да қуып шықпайтын малшының үйіне апарып жатқызамын» деген соң Алматыға аттанып кеттім. 
Алматыға жетпей Беріктас деген ауылдың тұсынан таң қараңғысында түсіп қалдым да, бажамды күттім. Көп күттірмеді. Жеңіл көлігімен келді де қалды. Үлкен жолдан шықты да, шаң жолмен бұрқыратып айдады. Ағаш атаулыны емге таппайсың, теп-тегіс дала. Алатау арқамызда қалып кетті. 
— Баратын жеріміздің аты не? — деп сұрадым. 
— Атын неғыласың, айдаладағы бір жер. Бір байдың малын бағатын біреудің үйіне барамыз. Менің танысым. Малдарын менің көлігіме артып, Ұзынағашқа апарып талай сатты. Содан таныс боп кеттік. Менің айтқанымды жерге тастамауы керек. 
Мені сол жерге апарып тастағанша асықты ма, әлде өзі солай асығыс айдай ма, ескілеу көлігі соқпаққа ұқсас ойлы-шұқырлы жолмен соңынан шаң шұбатып аңырап кетіп бара жатты. Ұзаааақ жүрдік. Тағы біраз жүргенде Балқашқа жетіп те қалар ма ек, айдаладағы екі бөлмелі кішірек, сырты қара сылақпен қалған, әктелмеген жалғыз үйге келіп тоқтадық. Басына шаршы байлаған, сақал-мұрты бет-аузын жауып қалған, қоңыр күпіні оранып киген біреу қарсы алды. Менің бажамды танитыны рас екен, екеуі шұрқырай табысты.
Жалғызбасты малшы екен. Мені жатырқаған да жоқ. Маған күн сайын үш мезгіл саумал қымыз ішкізіп тұруға қуана-қуана келісті. Қымызды сауып ішетін болғанға жылқышы екен десем, бір отар қойдың соңында жүрген қойшы болып шықты. Желіге байлаулы екі-үш сауын биесі, одан басқа мініске ұстайтын екі жылқысы бар. Сол биелерінің сүтін маған өзі сауып беріп тұратын болды.
— Шопан аға, — деп ем, «Шопан емес, қойшымын» деді. Шопан мен қойшы бір мамандық деп ойлап келген мен екеуінің айырмасы бар екенін сол кезде білдім. Шопан деп өкіметтің қойын бағатын, арнайы айлық алатын кәсіптің иесін айтады екен. Ал, жекеменшік біреудің малын бағушылар жәй ғана — қойшылар. 
Жападан-жалғыз тұратынын сол күні-ақ білдім. Өйткені, тамақты өзі дайындады, үйді өзі тазалады. Қойды да өзі жайғастырды. Мынадай мыңғырған қоймен далада қалайша қорықпай бір өзі жататыны таңдандырды, бір жағы сескендірді. Мұздай қаруланған бір топ қарақшы тұтқиылдан жетіп келсе, қолынан дым да келмесі анық.
Сақалы қауғадай боп өсіп кеткен. Толық ағармаған, сірә бурыл сақал деген осындай болу керек. 60-тан әлдеқашан асқан біреу сияқты. Бала-шағаның қамы қойсын ба? Көрінен төрі жуық қалса да айдалада жатып, дүние табуға бейіл. Бәлкім, көзін ашқаннан қой соңында салпақтап, қой бақпаса тұра алмайтын біреу ме екен?
Үйден киіп барған тап-таза киімдерімді шешіп тастап, қойшының қалың күпісін, керзі етігін киіп, қонышыма сексеуіл сапты қамшыны қыстырып алғанымда, мен де кәдуілгі қойшыдан аумай қалдым. Мына елсіздегі он күнді енді осы формамен өткіземін. Мұндай өмір таңсық емес. Көршім Әзірет тоғай жақта қой баққанда, сонымен бірге талай рет қой қарауылдап, далада түнегенмін. 
Мына қойшыны менсіне қоймадым. Бейнетінің зейнетін тататын шағында бала-шағаның қызығын көріп, үйінде жатпай, мал соңына жүрген жүрісіне қарасаң, бар өмірі осындай аңызақ далада өтіп келе жатқан пенде секілді. 
— Қайдан келдің? Кімсің? Не жұмыс істейсің? — деп кешкі ас үстінде менен жөн сұрады. Тойға шығатынымды білгенде, «бір айтқан әніңді он жыл айтып, елді алдап жүрген бір қу болдың ғой» деп түйреп өтті. Жыным тырысты да қалды. 
Мінезі сондай кесір біреу секілді. 
— Біз тұрып жатқан жер қай жер? Аты қалай? — деп сұрасам:
— Білмеймін. Былай жүрсең Бақанастан, былай жүрсең Ақшидан шығасың, — дейді. — Айдаладағы аңызақ қой, жапан далаға ат қоюшы ма еді? 
Бала-шағасын, отбасын сұрадым. 
— Жүр ғой, елде, — деп қолын бір сілтей салды. Жауап бергісі келмеген адамның тірлігі екені көрініп тұрғандықтан, қазбаламадым. Әңгіме, таныстық болсын деп сұрағаным ғой, әйтпесе оның отбасы жайлы мәліметтің маған керегі де шамалы еді. 
Әңгімесі онша ұнамаған соң сөзге де тартуды қойдым. Үш мезгіл саумалымды ішіп, сонымен бірге қой соңында салпақтап жүре бердім. Менен әлдеқайда әбжіл. Тойда жүремін дегеніме қарап, мені ақсаусақ санады ма, маған сенбей шаруаның бәрін өзі жайғай салады. Мені қолбала қып жұмсауды ойламайтын да сияқты. Мұндай бейнетке еті өліп, пісіп кеткені әр қимылынан көрініп тұр.
— «Қой дегенде қоя ғой» депті қазақ. Өте жуас мал ғой. Адамдар сияқты емес. Адамдардан қорқу керек. Олар мына қой секілді шөп пен суға алданып, қанағат қып жүре бермейді. Біресе қасқырға, итке, түлкіге айналып кете береді. Сырт пішіні ғана адам шығар. 
Ара-тұра осылай ашылып сөйлеп қояды. Оның мына әңгімесінен соң адамдарға деген ренішінің қара қазандай екенін аңдағандай болдым. Мені мына алдындағы қой ғұрлы көрмейтінін ұқтырғысы келді ме, ойында не жатқанына миым жетпеді.
Қайдағы бір ұялы телефонның байланысы ұстамайтын, электр жарығы жоқ, теледидар дегеннен мүлдем мақұрым жаққа әкеліп тастағаны үшін бажамды сыртынан сөге бастадым. Өзіміздің Қазығұрттан да мұндай қымыз беретін кесір шал табылар еді ғой. Тым құрығанда қала жақын болса ғой, он күнді толтырмай-ақ, кетіп қала салуға болар еді. Мына жерден адасасың. Айналадан не тау, не көл, не ауыл көрінбейді. Тек таңертең ғана шығыс жақтан әлдебір таудың сұлбасы қарауытып тұрады. Ол да тым ұзақта, Қытайда ма, кім білсін. 
Қайнап-піскен аспаз. Екі күннің бірінде шашлық жасап, қарық қылады да тұрады. Ен даладағы тегін сексеуілді аясын ба, шоқтай жайнатады да, қақтап қойып, екеуміз әңгімелескен боламыз. Әңгімеміз еш жараспайды. Тойға шығып жүргенімді білсе де, «ән айтшы» деп маған өтініш жасаған адам емес. Қойдан басқа ештеңе білмейтін, білгісі де келмейтін, дүниеде не болып жатқанын хабары жоқ мұндай қараңғылықты жиырма бірінші ғасырда көремін деп ойлаппын ба? Жиырмасыншы ғасырға дейінгі қазақ ауылдарының тыныс-тіршілігін сезінгендей болдым. 
«Үш жыл қой баққаннан ақыл сұрама» деген сөз жиі есіме түседі. Осылай жүре берсем, тағы біраз күнде мен де мына қауғасақал шалдың сыңары боп шығатыным сөзсіз еді. Алпыс жыл өмірі осылай өткен адамның қалған ғұмырында олай-бұлай өзгере кететініне кім сенеді? Тума мінезі осындай болса, ел арасында өмір сүрген күннің өзінде, батагөй ақсақалдық бұдан шықпайтын секілді. Бірақ кім біледі, араласқан орта әсер етіп, ел ішінде жүрсе, басқаша, жөні түзу адам боп та қалыптасар ма еді деген де ойым жоқ емес. Жалғыздық та адамның болмысын өзгертіп жібереді дегенді естуім бар-тұғын.
Дүниеге қой бағатын адам да керек. Бірақ 60-қа келген, қария атанатын шақтағы адамға бұл шаруа қол емес секілді сезіліп, мына жүрісін еш қабылдай алмай-ақ қойдым.

Айтпақшы, мен қонақ болған он күннің ішінде бұдан ешкім хабар алмады да. Үйіндегілер де, мына бір отар қойдың қожайыны да. Төрт тонналық цистернамен су әкеліп қойған. Бір өзіне көпке дейін жетеді. Іленің сағасында не көп, көлшіктер көп. Қойды сонда апарып суарып келеді. Мына қойшының айтқанына сенсек, Балқаш бұл тұстан оншалық қашық емес. 150 шақырымның ары-берісіндей ғана жерде.

Он жылдай болған он күнді зорға өткіздім. Бажам мені алып кетуге келді. Мені көрді де:
— Оу, сенің де сақалың әжептәуір өсіп кетіпті ғой. Екеуің әкелі-балалы сияқты болып қапсыңдар, — деп күліп алды. Ауылдан шыққалы қырынбаған соң жүн бас болмай қайтейін. Сақал қыратын алмасты айтпай-ақ қояйын, ұстара деген атымен жоқ. 
Құр қол аттана салуға ұялып, қойшыға ақша ұсынып ем, алмады да. Онысын сыпайылығына балап, «алсаңызшы, ұят болады ғой» деп тағы айтқанымда, аузы көпіріп, боқтана жөнелді.
— Адамдар, оңбайсыңдар! Барлық нәрсені тек ақшамен есептейсіңдер! Ақшасыз ештеңе жоқ деп ойлайсыңдар! Ақшаң да, өзің де құры бұл жерден! — деп қояншығы ұстап, аузы көпіре айғайға басқанда, ол жерден кеткенше асықтым. Оны мұншалық адамдарға өкпелі деп ойламаппын.

* * *
Қайтып бара жатқан жолда бажам он күнді қалай өткізгенімді сұрады. 
— Оның қандай адам екеніне мен де түсінбеймін. Отбасының бар-жоғын маған да айтқан емес. 
— Өмірі қой соңында өткен біреу шығар?
— Жоқ, көп болса 15 жылдан бері. Оған дейін мықты қызметте істеп, косякқа кіріп кеткен. Сотталуға дейін барып, қашып кеткен. 
— Жасы нешеде? 
— Менен сәл ғана үлкен. 1957 жылғы жігіт. Қай жақтың тумасы екенін де білмеймін. Қанша сұрасам да айтпаған.
— Мәссаған. Мен оны алпыстан асып, жетпіске жақындап қалған шығар десем. 
— Бәрі солай ойлайды...
Алматыдан Шымкентке дейін пойызбен келіп, қалада тұратын сыныптасымның үйіне бір тәулік қонақ болдым. Ертесіне сыныптасым көлігімен ескі автостанцияға әкеліп тастады. 
Шымқаланың әдемі жерлері көп шығар. Бірақ маған осы «Старый автовокзал» ыстық. Қалаға алғаш келгенімде осы жерге аялдағанмын. Осы жерден тамақтанғанмын.
«Тамақтанғанмын» демекші, баяғы дастарқандас, үстелдес, бір бөтелке арақты бір өзі ішіп отыра беретін серігім есіме түсе қалды. Оның жоғалып кетуі, мына өмірден де, адамдардан да түңілуі әлгі Бақанастағы қойшыны есіме салды. Бажамның ол жайлы айтқан анықтамасы мен жолы болмаған баяғы кеңшар директорының өмірбаяны бір-біріне дәл келіп тұр. «Жоғалып кетті» деп газет хабарлаған кезде, бұл сонау Жетісудан бір-ақ шыққан екен ғой. Өзі армандаған өмірге солайша қол жеткізіпті. Қайта-қайта аяғынан шала берген тағдырдан, жардың жағасында тұрсаң иірімге итеріп жібере салуға дайын адамдардан солай өш алғысы келді ме, әлде тезге шыдамаған, күресуге дәрмені жетпеген әлсіздігі ме? Онымен өзгеріп, жөнге келіп, түзеле салған Әлем де, адамзат та жоқ.

Бәсе, мынадай тостағандай көзді қайдан көрдім дегенмін. Жалғыздан-жалғыз айдалада күн кешіп, жабайы адамға айналып кеткен қойшы мен баяғы галстук таққан директор екеуі бір адам екеніне еш күмәнім қалған жоқ. Арада 17 жыл өткен соң бір кездегі дастарқандас серігімді кездестіремін деп ойламағанмын. Бірақ екеуміз де бір-бірімізді таныған жоқпыз.

Ол адамдарды жек көреді. Оның ішінде мен де бармын. Бәлкім, сіз де бар боларсыз...

Мықтыбек Оразтайұлы