Ғарыш – адамзат ақылы жетпейтін шексіз кеңістік. Оның қойнауында сансыз жұлдыздар мен планеталардан бөлек, табиғаттың ең жұмбақ құбылыстары да жасырын жатыр. Солардың бірі – қара құрдым.
Бұл атау құлаққа қорқынышты естілгенімен, шындығында ол – бүкіл Ғаламдағы ең құпиялы, әрі ең ғажап нысандардың бірі.
Қара құрдым деген не?
Қара құрдым – бұл орасан зор тартылыс күшіне ие кеңістіктің бір бөлігі. Оның ішіне бір рет енген зат немесе жарық қайта шыға алмайды. Ғалымдардың пайымынша, қара құрдым – жұлдыз өз өмірін аяқтаған соң, өз-өзіне опырылып құлаған кезде пайда болады.
Мәселен, Күннен 10 есе үлкен жұлдыз ядросы өз салмағын көтере алмай ішіне қарай құлайды. Сол сәтте ол ғаламат гравитациялық "тесікке" айналып, айналасындағы кеңістікті де бұрмалап жібереді.
Неліктен "қара" деп аталады?
Қара құрдым ешқандай жарықты, яғни фотондарды өзінен шығармайды. Сондықтан оны қарапайым телескоппен көру мүмкін емес. Тек айналасындағы жұлдыздар мен газдардың қозғалысына қарап, ғалымдар оның бар екенін жанама түрде анықтай алады.
2019 жылы астрономдар алғаш рет Мессье 87 галактикасындағы қара құрдымның суретін жариялады. Бұл адамзат тарихындағы алғашқы "қара құрдымның фотосы" ретінде тарихта қалды.
Қара құрдым нені жоя алады?
Ғалымдардың айтуынша, қара құрдым өз орбитасына түсіп қалған кез келген нәрсені – планетаны, жұлдызды, тіпті жарықты да – жұтып қояды. Бірақ бұл құбылыс жай ғана жою емес, қайта ғарыштағы энергия айналымының бір бөлігі. Себебі жұтылған материя қара құрдымның массасын арттырып, жаңа физикалық процестердің бастамасына айналуы мүмкін.
Қара құрдым мен уақыт
Көптеген фантастикалық фильмдерде қара құрдым уақыт саяхаты немесе параллель әлемге өтетін қақпа ретінде сипатталады. Бұл жай ғана қиял емес: Эйнштейннің салыстырмалылық теориясына сәйкес, қара құрдым маңындағы тартылыс күші уақыттың баяулауына себеп болады. Бұл құбылысты уақыттың салыстырмалы баяулауы дейді. Яғни, қара құрдым маңында бір сағат өткенше, Жерде бірнеше жыл өтіп кетуі мүмкін.
Біздің галактикамызда да бар ма?
Иә! Құс Жолының (Milky Way) орталығында Стрелец A* деп аталатын алып қара құрдым бар. Ол Күннен төрт миллион есе үлкен! Бірақ бізге еш қауіп төндірмейді, себебі ол Жерден 26 мың жарық жылы қашықтықта орналасқан.
Қара құрдым – жойылу ма, әлде жаңғыру ма?
Ғылым әлі нақты білмейді: қара құрдым жойылу нүктесі ме, әлде жаңа өмірдің бастамасы ма? Кейбір теориялар қара құрдым – басқа бір әлемге өтетін "қақпа" дейді. Басқалары оны материя мен энергияның қайта өңделу орны деп есептейді. Қалай болғанда да, бұл тылсым нысан – адамзаттың таным көкжиегін кеңейтіп отырған маңызды зерттеу нысаны.
Қара құрдым – тылсым әрі тартымды. Ол Ғаламда қаншалықты күш пен жұмбақ бар екенін еске салады. Адамзат ғылымы дамыған сайын қара құрдым туралы мәліметтеріміз де тереңдеп келеді. Ал әзірге біз үшін ол – көзге көрінбейтін, бірақ ғарыштың тынысын ұстап тұрған құдіреттің бір көрінісі ғана.
